قنات زارچ یا قنات باغ زارچ واقع در استان یزد، یکی از جاذبه‌های مهم و تاریخی این منطقه است. با طول ۷۱ کیلومتر و تعداد ۲,۱۱۵ حلقه چاه، این قنات با سابقه بیش از ۱۰۰۰ سال، یکی از قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌ها در جهان به شمار می‌رود. قنات زارچ به دوره‌های پیش از اسلام و ساسانی نیز باز می‌گردد و در سال ۲۰۱۶ میلادی توانسته به ثبت جهانی یونسکو دست یابد.
فهرست مطالب
برای دیدن این قنات تاریخی، شما باید به محله کوشک نو در شهر یزد مراجعه کنید. این محله در خیابان سید گلسرخ واقع شده و یکی از ورودی‌های قنات زارچ به روی بازدیدکنندگان باز است. با پیمودن از کوچه‌های پیچ‌درپیچ در بافت تاریخی شهر یزد، به طولانی‌ترین قنات زارچ خواهید رسید و می‌توانید از نزدیک این سازه تاریخی و زیبا را مشاهده کنید.
قنات‌ها به عنوان یکی از میراث‌های تاریخی مهم ایران، نشانگر دانش فنی و تخصصی مردم این سرزمین در مدیریت آب و آبیاری در شرایط خشکسالی و اقلیم خشک می‌باشند. همان‌طور که اشاره کردید، ایرانیان با کارآفرینی و خلاقیت خود، از طریق ساخت قنات‌ها و کاریزها توانستند منابع آب زیرزمینی را بهره‌برداری کنند و به آبیاری اراضی کشاورزی بپردازند.
سیستم قنات‌کاری و کارآمدی که توسط ایرانیان به ایجاد آبادی و توسعه تمدن‌هایی در مناطق خشک و بیابانی منجر شد، نشان از شناخت عمیق آن‌ها از اقتصاد آب و همچنین ارتباط نزدیکشان با محیط طبیعی دارد. همچنین این سیستم‌های آبیاری نشان از تجربیات فرهنگی و اقتصادی مردم ایران در جنبه‌های مختلف از جمله کشاورزی، مهندسی زراعی، مدیریت منابع آب و توسعه پایدار دارد.
در مجموع، قنات‌ها به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگ و تمدن ایران باستان به ارمغان آوردن توانمندی‌ها و دانش فنی مردم این منطقه در بهره‌برداری موثر از منابع آب، به عنوان یک پیش‌زمینه مهم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی می‌توانند مطالعه و تحلیل شوند.
قنات زارچ یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی بسیار مهم در یزد و ایران به‌طور کلی است. این سازه نه‌تنها ارزش تاریخی دارد بلکه به‌عنوان نمادی از دانش و تخصص ایرانیان در مدیریت منابع آب و آبیاری در شرایط خشکسالی و اقلیم خشک نیز برجسته است.
قنات زارچ با طول بیش از ۷۱ کیلومتر و حضور بیش از ۲,۱۱۵ حلقه چاه در مسیر خود، از نظر طول و تعداد حفره‌های چاه‌ها به‌عنوان یکی از بزرگترین و طولانی‌ترین قنات‌های دنیا شناخته می‌شود. این مهندسی زیرزمینی با قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال، نشانگر دانش علمی و فنی مردم ایران در ایجاد و مدیریت سیستم‌های آبیاری پیچیده در مناطق خشک و بیابانی است.
ویژگی‌هایی نظیر داشتن سه شاخه مجزا با نام‌های «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی»، حضور نورگیرها در نقاط مختلف و وجود شاخه‌های خشک‌شده مانند ابراهیم خویدکی و شیرین، نشان از پیچیدگی و کارآیی این سیستم‌ها در تامین آب به مناطق مختلف دارد.
به‌عنوان یک پیش‌زمینه توسعه تمدن و اقتصادی، قنات زارچ نمایانگر قدرت خلاقیت و اختراع ایرانیان در مدیریت آبیاری و مدیریت منابع آب در شرایط آب و هوایی چالشی است و همچنان می‌تواند برای اقتصاد و توسعه پایدار مناطق خشک و بیابانی به‌عنوان یک الگوی موفق مورد بررسی قرار گیرد.
قنات زارچ به‌عنوان یک آثار ملی و همچنین به‌عنوان قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات دنیا، اهمیت بسیاری دارد. ثبت این قنات در فهرست آثار ملی کشور و همچنین در فهرست جهانی یونسکو نشان از اهمیت تاریخی و فرهنگی آن دارد.
قنات زارچ با طی مسیری طولانی از مناطق کوهستانی تا مناطق خشکسال و بیابانی نه‌تنها به عنوان یک سیستم آبیاری کارآمد در گذشته مورد استفاده بوده بلکه به عنوان یک نماد از دانش و فناوری مردم ایران در مدیریت آب و آبیاری در شرایط چالشی و محیط‌های خشکسال نیز مطرح است.
همچنین، وجود قنات زارچ و سازه‌های مرتبط با آن در مناطق مختلف ایران نشان از توانمندی مهندسی و ساختاری مردم این سرزمین در طراحی و ساخت این نوع زیرساخت‌های آبیاری پیچیده است.
به‌عنوان یک تاریخ‌پژوهی اهل فرهنگ و تمدن، مواردی مانند تاریخ قنات‌ها، اصول و فنون ساخت و تعمیر آن‌ها و نحوه مدیریت منابع آب در گذشته از اهمیت بسزایی برخوردارند. این مسائل به‌عنوان یک بخش ارزشمند از تاریخ و فرهنگ مردم ایران، باعث می‌شود تا به طریقی بهتر از گذشته بر مدیریت منابع آبی فکر کنیم و از تجربیات گذشته برای آینده بهره‌برداریم.
مدیریت آب در قنات‌ها به‌خصوص در قنات‌های باستانی مثل قنات زارچ، نقش بسزایی در تأمین آبیاری مناطق خشک و کم‌آب دارد. نظام مدیریتی قنات‌ها معمولاً به شکل مشارکتی و مشترک از طریق اشتراک‌گذاری منابع آب تنظیم می‌شود. این نظام‌ها به مرور زمان از تجربیات مردم و نیازهای محلی شکل گرفته‌اند. شورای قنات زارچ نمونه‌ای از نظام مشارکتی در مدیریت آب است. این شورا با اعضایی که از مالکان و شاربین قنات انتخاب میشوند، به تنظیم و برنامه‌ریزی مرتبط با حفظ، تقسیم و توزیع آب در قنات می‌پردازند.
وظایف مختلفی از جمله انتخاب نماینده، حفاظت و نگهداری از سازه‌ها و اجرای عملیات به نماینده منتخب واگذار می‌شود. نقش نماینده‌ی منتخب شامل مسئولیت‌های مهمی مثل تدبیر و توجه به عملیات روزانه قنات، تصمیم‌گیری در موارد ضروری و اجرای برنامه‌های حفظ و نگهداری است. همچنین، او به‌عنوان رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه نقش مؤثری دارد. نظام مدیریتی شبکه‌های آبی مانند قنات‌ها در مناطق خشکسال، به دلیل اهمیت آب برای کشاورزی و زندگی روستایی، نقش مهمی در تامین آب و افزایش بهره‌وری آبی دارد. تجربه‌های مردم در این زمینه و نظمی مشارکتی می‌تواند به تأمین مدیریت پایدار و کارآمد آب در این مناطق کم‌آب کمک کند.
از سوی شورای قنات دو نفر به‌عنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به‌مدت یک سال انتخاب میشوند. میراب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می‌دهد. سرچشمه زارچ ۶ شبانه‌روز آب و محل توده زارچ ۹ شبانه روز آب دارد. همچنین دستمزد میراب که به نام «سد» معروف است، از روی سهم آب کشاورزی در هر ۱۵ روز یک بار به میزان یک جرعه آب (به‌مدت ۱۱ دقیقه) تحویل می‌شود.
*سوالاتی که پاسخ داده میشوند؟
-
قنات چیست؟
-
قنات زارچ در کجا واقع شده است؟
-
معماری قنات به چه صورتی است؟