مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر یکی از اثار تاریخی مهم و باستانی در شهر یزد است. این مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام واقع شده است و دارای حدود ۱۰ قرن قدمت است.
فهرست مطالب
مدرسه ضیائیه در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی بنا شده است و در سال ۷۰۵ هجری قمری توسط پسرانش، مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی، تکمیل گردیده است. این مدرسه به عنوان یکی از آثار ملی ایران با شمارهٔ ثبت ۷۷۰ به ثبت رسیده است.
مدرسه ضیائیه دارای ارزش تاریخی و معماری بسیار بالا است و به عنوان یکی از نمادهای تاریخی و فرهنگی یزد شناخته می‌شود. نام دیگر این بنا زندان اسکندر است و به دلیل طراحی و ساختار منحصربه‌فرد خود، جذابیت بسیاری برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر دارد.
وجود چاه در وسط حیاط با ارتفاع حدود ۷ متر و قطر ۴ متر که به سردابی منتهی می‌شود، از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مدرسه است که به تاریخ‌نگاران و محققان اجازه می‌دهد به مسائل معماری و محاسبات مرتبط با آن عمق بیشتری ارائه دهند.
ارتفاع گنبد به ۲۰ متر و تزئینات با آبرنگ طلائی و لاجوردی نشان‌دهنده زیبایی و ارزش هنری این مسجد است. اما متأسفانه بخشی از این تزئینات به دلیل گذر زمان و فرسایش از بین رفته است.
روایت‌هایی که به قدمت ساخت مدرسه ضیائیه ربط می‌دهند، شاید از نظر تاریخی جالب باشند اما برای تأیید این ادعاها نیاز به شواهد و مدارک تاریخی دقیق‌تر است. معمولاً در مواردی که ساختمان‌ها به عنوان محل‌های مهم و استراتژیک در گذشته استفاده می‌شدند، تغییر کاربری آنها اتفاق می‌افتاد و مثال‌های زیادی از این نوع تغییر کاربری در تاریخ‌نگاری هستند.
با وجود همه اینها، مدرسه ضیائیه یکی از آثار تاریخی مهم ایران است که ارزش بالایی در معماری و هنر اسلامی دارد و به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی در یزد شناخته می‌شود.
با توجه به اطلاعات ارائه شده، مدرسه ضیائیه یزد یک بنا با تاریخچه پیچیده و شیوه‌های مختلف ساختمانی است. این مدرسه در چهار مرحله ساخته شده است و هر مرحله از ساختمان دارای ویژگی‌های خاصی است.
نخستین مرحله از ساختمان، گنبد خانهٔ کهن بوده که هم‌زمان با حمله مغولان برای آرامگاه ساخته شده است. این گنبد خانه اصلاً مدرسه نبوده و تا دویست سال پس از آن، نوهٔ سازندهٔ نخستین گنبد، در کنار آن، مدرسه را می‌سازد و آن را مدرسه می‌کند و درگاه آن را هم به مدرسه باز می‌کند. این نوع ادغام و تغییر کاربری در ساختمان‌های تاریخی در ایران بسیار رایج است.
در مدرسه ضیائیه هم‌خانه‌ای داشته که بخشی اندکی از آن هنوز پیداست. این هم‌خانه را می‌توان از هشتی برای دسترسی به آن استفاده کرد. در این بنا همچنین میانسرا و ایوان‌های بلندی نیز وجود دارد که از آن چهار ایوان بلندتر در دیده می‌آید که این طراحی چهار ایوانی به بنا زیبایی خاصی بخشیده‌است.
بنابراین، مدرسه ضیائیه یزد با تاریخچه و ساختار مختلف خود، یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی مهم ایران می‌باشد که در طول زمان انتقالات و تغییرات مختلف را تجربه کرده و امروزه ارزش بالایی در معماری و تاریخ ایران دارد.
بنا به اطلاعات تاریخی جامع مفیدی که قدیم‌ترین کتابی است که در آن نامی از بنای زندان اسکندر آمده، در دوره صفویه، بنایی با عنوان زندان اسکندر در محله شهرستان و نزدیکی مسجد چهل محراب در یزد مشهور بوده است. همچنین مؤلفان تاریخ‌نگار یزدی در قرون مختلف نیز از بنای زندان اسکندر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم یاد کرده‌اند.
در این میان، “محمدکریم پیرنیا” نیز اولین کسی است که بنا را مدرسه ضیائیه خوانده است. این نام‌گذاری احتمالاً به دلیل اهمیت مدرسه ضیائیه در دوره صفویه و تاریخی شدن این مدرسه به عنوان یکی از مراکز آموزشی و فرهنگی مهم در شهر یزد صورت گرفته است.
از توضیحات شما می‌توان نتیجه گرفت که تغییرات نام بناها در طول زمان معمولاً مربوط به تغییر کاربری و استفاده از ساختمان‌ها در دوره‌های مختلف می‌باشد و این موضوع در تاریخ‌نگاری و اسناد ممکن است باعث پیچیدگی و نامنظم بودن مشخصات بناها شود. باز هم از دقت و کمک شما برای بهبود دقت اطلاعات تشکر می‌کنم.
*سوالاتی که پاسخ داده میشوند:
-
مدرسه ضیائیه در کجا واقع شده است؟
-
به کدام برهه تاریخی بازمیگردد؟
-
معماری آن به چه شکل است؟